Wat betekent klimaatadaptatie?

Klimaatadaptatie is het nemen van maatregelen die de impact van de gevolgen van klimaatverandering kunnen verzachten. In het bebouwd gebied wordt vooral overlast verwacht door hittestress, zware regenval en periodes van droogte. Deze veranderingen kunnen lokaal een grote impact hebben op de leefbaarheid van gebieden voor bepaalde soorten. Klimaatverandering kan op die manier een bedreiging vormen voor de biodiversiteit in de stad. In de Klimaateffectatlas zijn deze gevolgen op verschillende kaarten zichtbaar gemaakt, bijvoorbeeld voor hittestress of de waterdiepte bij hevige neerslag.

Klimaatadaptieve maatregelen kunnen echter ook kansen bieden voor het versterken van die biodiversiteit: ‘groene’ oplossingen zijn vaak kosteneffectief, dat wil zeggen relatief niet duur en met bijkomende maatschappelijke baten. Door meer groen te planten in de stad kan er een lokaal verkoelend effect ontstaan. Daarnaast wordt met minder verharding de infiltratiecapaciteit van de bodem vergroot. Door in sterk verharde, ‘grijze’ gebieden meer groen of natuurlijke waterberging aan te leggen kan dus zowel een plus worden gerealiseerd voor de klimaatadaptatie als ook voor de biodiversiteit.

De Gemeente Heerenveen heeft in 2020 zelfs één uitvoeringagenda gemaakt voor de thema’s klimaatadaptatie en biodiversiteit. Doormiddel van een uitvoeringsagenda bestaande uit verschillende projecten worden de doelen op het gebied van klimaatadaptatie en biodiversiteit zoveel mogelijk integraal benaderd.

Het combineren van gemeenschappelijke problemen en klimaatadaptatie?

Maatregelen op het gebied van klimaatadaptatie die bottom-up in de wijken worden uitgevoerd kunnen bijdragen aan de sociale cohesie in de wijk en daarnaast de leefomgeving aantrekkelijker maken en de biodiversiteit versterken. Denk bijvoorbeeld aan vergroening, het afkoppelen van regenpijpen of de aanleg van groene daken. Meer grootschalige werkzaamheden, bijvoorbeeld aan de riolering en afvoer, kunnen bijvoorbeeld worden gecombineerd met de warmtevoorziening of het aanpakken van de infrastructuur.

Welke kleinschalige maatregelen kun je nemen in de stad?

De website van Amsterdam Rainproof heeft een toolbox met voorbeelden van maatregelen die in verschillende delen van de stad of straat kunnen worden genomen. Je kan de toolbox hier vinden. Denk bijvoorbeeld aan de aanleg van wadi, een groot netwerk van infiltratiekratten, of zelfs een waterplein. De website van platform Haarlemmermeer Waterproof geeft ook een breed overzicht aan maatregelen en voorbeelden.

Het Kennisportaal Klimaatadaptatie heeft een tool gepubliceerd die de effectiviteit van verschillende maatregelen inzichtelijk maakt voor een werkgebied naar keuze. De tool kan bijvoorbeeld gebruikt worden om scenario’s mee op te stellen voor een bepaalde wijk en een lijst aan maatregelen te verkennen. Lees hier meer over deze Toolbox Klimaatbestendige Stad.

Hoe kan de gemeente initiatieven op het gebied van klimaatadaptatie en biodiversiteit ondersteunen?

Initiatieven op het gebied van klimaatadaptatie die verder gaan dan enkel groen aanleggen kunnen al snel ingewikkeld worden. Er is veel kennis beschikbaar bij de waterschappen, organisaties als Amsterdam Rainproof, NME’s, IVN  en de Natuur en Milieufederatie Noord-Holland. Bewonersinitiatieven zijn ook gebaat bij ondersteuning vanuit de gemeente. Zorg voor één aanspreekpunt waar informatie en materiaal kan worden opgevraagd. Daarnaast kan, als de middelen het toestaan, financiering beschikbaar worden gesteld voor bewonersinitiatieven. De groendienst van de gemeente Alkmaar maakte bijvoorbeeld de inspiratiegids Meedoen in het Groen om de mogelijkheden te illustreren.

Hoe kun je bewoners prikkelen om huis en tuin klimaatadaptiever in te richten?

‘Klimaatadaptatie’ is voor veel mensen een abstract begrip. Vaak zijn mensen wel geïnteresseerd in vergroening of afkoppelen, maar doen dat niet vanuit het motief ‘klimaatadaptatie’ maar omdat ze er andere voordelen in zien, zoals het creëren van een aantrekkelijke tuin. Je kan dus een veel bredere groep bewoners bereiken door
‘klimaatadaptatie’ niet te presenteren als een doel op zich maar als een bijkomend voordeel van op zichzelf interessante maatregelen.

De gevolgen van klimaatverandering worden de laatste jaren steeds zichtbaarder voor mensen. Denk bijvoorbeeld aan het noodweer dat in juni 2021 in grote delen van Noord-Holland voor overlast zorgde of de extreme hitte en droogte van de zomer van 2020. Gebruik deze momenten om het belang van klimaatadaptatie te onderstrepen en de gevolgen tastbaar te maken.

Zorg voor laagdrempelige informatie en inspiratie, via de website van de gemeente of bijvoorbeeld sociale media. Zet bestaande initiatieven of een vraagbaken in je gemeenten in de spotlight en verwijs naar goede voorbeelden en bronnen van meer informatie.

Denk bijvoorbeeld aan:

Daarnaast kun je onderzoeken of er ook regelingen of subsidies beschikbaar kunnen worden gesteld aan bewoners die met eigen huis en tuin aan de slag gaan (zoals het plaatsen van een regenton of infiltratiekrat).

Welke stappen kan een gemeente zelf zetten om de openbare ruimte klimaatadaptief in te richten?

Niet alleen in tuinen en gebouwen, maar ook in de openbare zijn grote stappen te zetten om bebouwde gebieden klimaatadaptief in te richten. Er kan op kleine schaal verharding verwijderd worden, bijvoorbeeld door middel van geveltuintjes en perken. Er zijn echter ook meer grootschalige maatregelen die kunnen worden genomen in de openbare ruimte. De Gemeente Schagen is bijvoorbeeld van plan om 300.000 bomen te planten in haar gemeente. Ook kan er onderzocht worden hoe regenwater kan worden afgevangen om het riool te ontzien en in te zetten in tijden van droogte. Kijk voor meer inspiratie naar de kennisdossiers op de website van Klimaatadaptatie Nederland.

Subsidie: Gemeenten kunnen in 2022 en 2023 subsidie aanvragen bij de provincie voor projecten die helpen om hitte, droogte, wateroverlast en overstromingen te voorkomen. De provincie stelt € 2 miljoen beschikbaar voor maatregelen die de effecten van klimaatverandering beperken. Dat hebben Gedeputeerde Staten besloten.

Wat gebeurt er al in Noord-Holland?

De Provincie Noord-Holland heeft in 2020 de notitie ‘Klimaatadaptatie Noord-Holland – bouwstenen voor de provinciale aanpak’ vastgesteld. Met deze notitie geeft de Provincie richting aan de stappen die moeten worden genomen om Noord-Holland klimaatadaptief in te richten, wat de rol van Provincie en gemeenten daarin is en hoe ze wil samenwerken daarbij. Er staan 4 thema’s centraal, waaronder een toekomstbestendige bebouwde omgeving. Via een subsidieregeling worden gemeenten op weg geholpen, de projecten uit 2021 zie je hier.

Praktijkvoorbeelden

Hieronder staat een praktijkvoorbeeld van klimaatadaptatie en een expert aan het woord.

Praktijkvoorbeeld: groene lessen uit Diemen

FRANK VAN LEEUWEN
Beleidsmedewerker bij de Gemeente Diemen

‘’Het is duidelijk dat het klimaat verandert en daarbij vaker hevige regenval en langere droogtes zichtbaar zijn’’, ziet Frank. ‘’Hier moeten wij ons aan aanpassen. Diemen is een dichtbebouwde omgeving waarin veel bestrating ligt waardoor het enorm heet kan worden in de zomer. Vanuit de samenleving wordt regelmatig aangegeven dat het op bepaalde plekken wel erg heet wordt. Als gemeente moeten wij een voorbeeld zijn voor bedrijven en bewoners en deze verantwoordelijk willen wij pakken. Wij willen onze gemeente nog klimaatadaptiever inrichten om o.a. extreme hitte tegen te gaan.’’

Hoe richt je je gemeente klimaatadaptief in?

Er wordt door de gemeente Diemen regelmatig onderzoek gedaan naar mogelijke probleemsituaties met betrekking tot klimaatverandering. Op deze manier is het duidelijk waar het aan schort, wat goed gaat en op welke manier er naar oplossingen gekeken moet worden. ‘’We proberen meer bomen in Diemen aan te planten. Een herinrichting is een belangrijk moment hiervoor. Er is ook een strenge kapvergunning, hierin staat ook dat als er gekapt moet worden en dat er naar ratio meer wordt terug geplant. Deze bomen geven schaduw en dus minder hitte voor inwoners.’’ De gemeente heeft al beleid omtrent klimaatadaptatie, dat waar nodig wordt vernieuwd.‘’ Dit gaat ook erg snel aangezien er vanuit de politiek en ook bewoners veel naar gevraagd wordt en bovenaan de agenda staat van heel veel betrokkenen’’, aldus Frank.

Frank vindt participatie zeer belangrijk bij groene projecten: ‘’het is belangrijk om bewoners te inspireren en daarnaast aan de voorkant mee te nemen in het proces. Op deze manier wordt het groen breed gedragen. Er is natuurlijk een stille meerderheid van 95%, deze moeten ook meegenomen worden in het proces. Daarbij is het van belang deze aan de voorkant mee te nemen zodat het uiteindelijk kosten en problemen scheelt aan de achterkant. Bewoners zijn blijer met hun buurt en nemen er meer verantwoordelijkheid voor met betrekking tot beheer en onderhoud.’’

In de praktijk is er nog veel weerstand in delen van een gemeente die weinig groen hebben om toch groener te gaan denken. ‘’De afdeling groen gebruikt de eigen invloed op de openbare ruimte wel om klimaatadaptatie toe te passen’’, vertelt Frank. ‘’Er wordt nu een wijk gebouwd waarin heel erg veel rekening wordt gehouden met klimaatadaptatie. Er is een grote uitdaging in de praktijk voor Diemen aangezien de grond wegzakt vanwege het veengebied. Bomen krijgen niet de kans om groot te worden omdat de grond moet worden verhoogd en bomen daar niet tegen kunnen. Het is dus belangrijk om het aantal bomen in de gaten te houden.’’

Welke kansen zie jij voor klimaatadaptatie in de toekomst?

  • ‘’Ontwikkel een bewonersscan waarbij het type bewoners in een wijk in kaart wordt gebracht en op deze manier nagedacht kan worden hoe het best deze bewoners te bereiken en betrekken bij de ontwikkeling van de stad en dus ook het groen.’’
  • ‘’Bij snelgroeiende gemeenten die vergroten in de breedte, in plaats van de hoogte, wordt natuur vervangen door woningen aangezien hier ook een groot belang ligt. Bij nieuw te bouwen wijken is het bij de ontwikkeling daarom goed te kijken vanuit het landschap dat wordt ingenomen.’’

Welke opgedane lessen zou je graag met anderen willen delen?

  • Om meer klimaatadaptief te bouwen moeten meerdere disciplines in een gemeente met elkaar samenwerken om wat te kunnen bereiken. ‘’Creëer een mix van jonge en ervaren werknemers die hun kennis en nieuwe ideeën met elkaar kunnen delen zodat de conservatieve gedachten van vaak oudere werknemers minder invloed hebben en de broodnodige verandering sneller gaat.’’
  • Laat bewoners participeren in het groen en zorg voor voorlichting over hoe zij de eigen tuin kunnen beplanten. ‘’Het is belangrijk om groen beheerstechnisch gezien zo te planten dat het voor bewoners niet al te veel moeite kost het te beheren.’’
  • ‘’Het is het waard om geld, tijd en moeite te steken in participatie van bewoners aan het aller begin van een ontwikkelingstraject van een stad, wijk, straat of buurt. Dit scheelt heel veel aan de achterkant aangezien er allerlei negatieve gevolgen bij zitten waarin bewoners het niet als hun straat beschouwen en minder verantwoordelijkheid nemen, zich minder veilig voelen, zich minder gezond voelen, etc. Creëer eigenaarschap over verandering en ontwikkeling.’’

Praktijkvoorbeeld: 250 geveltuintjes in Alkmaar

SIMONE STAM
Beleidsadviseur groen bij de Gemeente Alkmaar

De Gemeente Alkmaar heeft de ambitie om in de periode 2020 t/m 2026 ruim 5 hectare extra groen te realiseren. Dit doet de gemeente door het vergroenen van de openbare buitenruimte (steen eruit, groen erin) én door het stimuleren en ondersteunen van groene buurtinitiatieven, groene schoolpleinen, groene tuinen en de aanleg van groene daken. Het doel: het versterken van de biodiversiteit, bijdragen aan klimaatadaptatie en leefbaarheid. Voor deze ambities heeft de gemeenteraad extra budget ter beschikking gesteld.

In 2021 is als onderdeel van deze impuls en het stimuleren van groene participatie onder meer de campagne actie ‘250 Geveltuinen Alkmaar’ uitgevoerd. De gemeente Alkmaar was opdrachtgever en Tycho Hellinga van Hellingproof Cultuur te huur (ism Groenemorgen en Ginger Verhagen) voerden de actie uit. De actie in Alkmaar was geïnspireerd op de (door Groenemorgen uitgevoerde) actie voor 1000 geveltuinen in Rotterdam.

Hoe worden bewoners bereikt met deze actie?

De campagne startte op 22 mei (de Dag van de Biodiversiteit!) en werd afgesloten in december. Simone: “Doel van de actie was de aanleg van 250 geveltuinen en dat is gelukt!” In totaal zijn er in de actieperiode 255 geveltuinen aangelegd. Deelnemende bewoners legden zelf hun geveltuintje aan. Voor een samenwerking van 5 of meer buren is er een subsidie. Daarnaast zijn er 25 geveltuinen weggegeven voor mensen met een kleine beurs. Voor de actie was een webpagina aangemaakt, met informatie, tips en de mogelijkheid de geveltuin aan te melden voor de kaart waarop alle aangelegde geveltuinen zichtbaar zijn: zie hier de speciale website.

Deelnemers kregen een houten bordje van de actie om in hun geveltuin te plaatsen en een poster voor op het raam. Simone “Vooral in de binnenstad, maar ook in de andere wijken en dorpen zijn geveltuintjes aangelegd. Gaaf om te zien hoe bewoners elkaar inspireerden en de actie als een groene golf steeds groter werd. Buren kwamen door de tuintjes ook meer met elkaar in contact en werden er samen blij van. De zichtbaarheid van geventuinen is groot, waardoor het al snel onderwerp van gesprek is tussen bewoners. Mensen beseffen dat ze met een geveltuin bijdragen aan groter geheel: een aantrekkelijke straat, biodiversiteit en plek waar regenwater de grond in kan.’

Welke kansen zie jij voor klimaatadaptatie in de toekomst?

‘’Alkmaar heeft een krachtige ambitie en beleidslijn op gebied van klimaatadaptatie, ook samen met de regio. Belangrijk is de combinatie van het als gemeente zélf maatregelen treffen, zoals bij herinrichtingen van de openbare buitenruimte – en daarbij samenwerkingen aan te gaan met bijvoorbeeld woningbouwverenigingen – tegelijk met het stimuleren en waar mogelijk ondersteunen van inzet vanuit bewoners, bedrijven en organisaties’’, vertelt Simone. In de openbare buitenruimte is in de afgelopen twee jaar door de gemeente (via Stadswerk072) al circa 2,3 hectare verharding vervangen door groen. ‘’Er zijn veel plekken waar nog vergroeningsmogelijkheden zijn, en er liggen kansen voor klimaatadaptatie maatregelen in de diverse toekomstige herinrichtings- en bouwprojecten’’.

Welke opgedane lessen zou je graag met anderen willen delen?

  • “Zoek bij een dergelijke campagne een enthousiaste partij die dit voor de gemeente kan uitvoeren. De gedreven inzet, laagdrempelige communicatie via allerlei kanalen en de soms ook spontane hulp aan bewoners door Tycho en Ginger hebben zeker bijgedragen aan het succes in Alkmaar.”
  • ‘’Creëer situaties waarbij inwoners weten waar ze met hun ideeën en initiatieven terecht kunnen.’’
  • ‘’Betrek de wegenbeheerder in een vroeg stadium. De wegenbeheerder van onze beheerorganisatie Stadswerk072, heeft bijvoorbeeld gebakken klinkers die bewoners over hadden opgehaald om elders te kunnen hergebruiken. Verder had hij belangrijke tips en randvoorwaarden over de randopsluiting van geveltuinen. Op tijd weten en daardoor goed kunnen communiceren welke regels er voor de bewoners zijn helpt.’’Bewoners mogen ook nu ná de campagne zelf een geveltuin aanleggen. In principe van maximaal 30 cm breed en zodanig in te richten en te onderhouden dat gebruik van de stoep gewaarborgd blijft. Gemeente en bewoners kunnen samen veel betekenen als het gaat om vergroenen.

Expert uit de praktijk

DORIEN KOTTERMAN
Zelfstandig adviseur en eigenaar van De Groene Reiger

Dorien doet naar eigen zeggen aan ‘verlangenverstrengeling’: ze brengt alle partijen die iets met groen doen of willen doen bij elkaar. Hier ontwikkelt ze ‘groenconcepten’ voor. ‘’Dus als een gemeente worstelt met de vraag, ‘hoe krijg ik mensen enthousiast om meer met groen te doen’’’, legt Dorien uit. ‘’Een groenconcept zorgt ervoor dat mensen worden ontzorgd, dat ze het leuk hebben, dat ze elkaar kunnen ontmoeten, dat kan heel breed. Ik kijk echt naar de wensen van de verschillende organisaties en op welke plek hebben ze allemaal dezelfde wens. Waar energie is kun je aan de gang.”

‘’In de praktijk komen de mooiste ideeën vanzelf naar boven wanneer je partijen met dezelfde verlangens bij elkaar brengt en onderling kennis laat delen. Ik ben creatief maar met z’n allen zijn we veel creatiever’’, zegt Dorien. Zo is GAVE (Groene, Actieve, Gevarieerde en Educatieve) ommetjes ontstaan. Met dit idee stapt Dorien naar de gemeente om te vragen wat ze van dit idee vinden. ‘’Ik heb een vast contactpersoon bij de gemeente. De groene ideeën zijn vaak overstijgend aan groenbeheer omdat het integraal werken is waarbij andere maatschappelijke waarden zijn meegenomen.’’ Zo heeft ze gesprekken gehad over stedenbouw, klimaatadaptatie, gezondheid en preventie. ‘’Daarnaast is het belangrijk om inwoners te ontzorgen waarbij mensen toch bepaald gedrag gaan vertonen zonder dat ze daar heel veel moeite voor hoeven te doen.’’

Waarom is groen zo belangrijk?

‘’Het belang van groen is ontzettend groot en komt daarbij ook vanuit allerlei verschillende kanten’’, vertelt Dorien. ‘’Groen helpt tegen hittestress, extreme waterval, het brengt mensen dichterbij elkaar. Recreatieondernemers zouden veel minder omzet hebben wanneer ze niet in of rondom het groen zitten. Huizen zijn ook veel meer waard in en rondom groen. De biodiversiteit wordt vergroot met meer groen. En de gezondheid van mensen stijgt wanneer ze in en rondom natuur bewegen en sporten. De enige manier om een integraal probleem als het klimaatprobleem aan te pakken is niet op het van één ooghoek te bekijken maar vanuit een meerwaarde vanuit al die terreinen’’, betoogt Dorien.

Welke kansen zie jij voor klimaatadaptatie in de toekomst?

  • Het is bewezen dat 85% groen in de tuin dé oplossing is voor extreme hitte en regen, biodiversiteit en gezondheid. ‘’Bij het renoveren/updaten van wijken: neem de wijk mee en praat samen over hoe groen moet worden meegenomen.’’ Daarnaast ook: ‘’nieuwbouwwijken vergroenen, voorkomen is beter dan genezen. Bij het starten van een nieuwbouwwijk incalculeren waarbij je bewoners betrekt en een verplichting richting ontwikkelaars dat er 85% groen in de tuin staat ’’, tipt Dorien.
  • ‘’Het betrekken van inwoners bij de ontwikkeling van een wijk zorgt ervoor dat het groener wordt en mensen zich duurzamer en socialer gaan gedragen.’’
  • ‘’Stel bij de verkoop van nieuwbouwwoningen verplicht dat er al een onderhoudsvriendelijke tuin is gemaakt in plaats van steen. Dit is nog goedkoper ook want steen is duur. Plaats een haag in plaats van een schutting.’’
  • Groen is ook belangrijk voor de mentale gezondheid: kinderen die opgroeien in een groene omgeving hebben 55% minder kans op een geestelijke aandoening in hun leven.

Welke opgedane lessen zou je graag met anderen willen delen?

  • ‘’De groene afdeling en de sociale afdeling binnen een gemeente moeten met elkaar samenwerken omdat deze elkaar altijd versterken. De budgetten van beide moeten samengevoegd worden tot één budget.’’
  • Samenwerking is de sleutel: soms staan er grote projecten stil bij een gemeente, wanneer daar weer verschillende partijen bij worden betrokken komt er weer energie en gaat het weer lopen.
  • ‘’Je hebt iemand nodig zoals De Groene Reiger die een vinger aan de pols houdt en partijen bij elkaar houdt en in gesprek houdt. Want gemeenten hebben het te druk om dergelijke brede trajecten te doen.’’
  • ‘’Een gemeente moet open staan voor het feit dat ze van tevoren niet weten wat er uitkomt’’, vertelt Dorien. ‘’Omdat je niet vooraf aan een traject waarin met alle betrokkenen gesproken wordt kan aangeven wat er uit gaat komen.’’ ‘What’s in it for me’, als mensen een eigen invulling kunnen geven kom je met elkaar tot iets dat je graag wilt.

Tips & tricks klimaatadaptatie

  • Klimaatadaptatie is een thema dat bij uitstek vraagt om een integrale benadering. Dit biedt kansen (verschillende vliegen in één klap slaan) maar vraagt ook om speciale aandacht van een gemeente. Er moet bij de aanpak van andere opgaves ruimte worden gecreëerd om klimaatadaptatie integraal mee te nemen. Zowel bij beleidsprocessen als bij de inrichting van de openbare ruimte en de omgang met bewonersinitiatieven. Ook is samenwerking tussen verschillende afdelingen binnen de gemeente of met verschillende externe organisaties belangrijk.
  • Het is heel lastig iets te doen aan de sterke verstening van particulieren ruimtes, zoals tuinen. De geveltuintjes aanpak van de Gemeente Alkmaar laat zien dat met de juiste ondersteuningen mensen wel bereid zijn om iets te doen aan eigen huis en tuin maar dat het ook heel belangrijk is om dit zo laagdrempelig mogelijk te maken.

Meer informatie?

Hieronder staan de links die in de stukken hierboven vermeld staan nog een keer op een rijtje.