Wat is natuurinclusief bouwen?

Natuurinclusief bouwen is een integrale manier van bouwen waarin ook maatregelen worden genomen die een positieve bijdrage leveren aan natuur, dier en planten. Het gaat om het type materiaal dat wordt gebruikt (biobased of circulair), welke gebouw gebonden maatregelen worden genomen (nestkasten, groene gevels, e.d.) én hoe het private en openbare grondgebonden groen wordt ingericht, beheerd en in samenhang gebracht met de omgeving.

Deze manier van denken is mogelijk bij zowel nieuw te bouwen woningen als bestaande woningen én de ontwikkeling van de openbare ruimte. Gebouwen bieden veel mogelijkheden voor het vergroten van de biodiversiteit in de bebouwde kom. Wanneer dit op de juiste manier gebeurt kunnen ze een belangrijk onderdeel worden van het ecosysteem in en rondom dorpen en steden. Ook kleinere ‘stapstenen’: zelfs biodiverse kleine tuinen hebben waarde. Op deze manier wordt er een toekomstbestendige leefomgeving gecreëerd voor zowel mens als dier.

Waar liggen de kansen?

Er liggen ontzettend veel kansen voor het vergroten van debiodiversiteit met betrekking tot de ontwikkeling van woningbouw en wijken in het algemeen. En deze kansen zijn voor relatief lage kosten voor elkaar te krijgen. Ecologische knelpunten kunnen in kaart worden gebracht in uw gemeente. Een voorbeeld van een knelpunt kan zijn dat egels op een specifieke plek in de gemeente worden aangereden. Vanuit deze knelpunten kan worden nagedacht over natuurinclusieve oplossingen waardoor er betere omstandigheden worden gecreëerd voor allerlei dieren of planten. Een aantal van de vele bijkomende voordelen hiervan zijn:

· Absorberen en opvangen van grote hoeveelheden regenwater;
· Verkoeling bij hitte en isolatie bij kou;
· Fysieke gezondheid van bewoners bevorderen door de opvang van fijnstof;
· Een mooie natuurlijke omgeving waarin bewoners recreëren en elkaar kunnen ontmoeten;
· Bestuiven van gewassen, fruitbomen, bloemen en tuinplanten;
· Beperken van plaaginsecten.

Wat kunt u als gemeente doen?

Er zijn meerdere mogelijkheden voor een gemeente om een rol te spelen bij natuurinclusief bouwen. Er kan worden gekozen om ontwikkelaars te stimuleren maatregelen te nemen. Dit kan onder andere middels subsidies. Daarnaast is het mogelijk om natuurinclusief bouwen af te dwingen. Dit kan door aanbestedingen op de markt te zetten met de verplichting om natuur mee te nemen in de ontwikkeling van gebouwen en de openbare ruimte.

De eerste concrete stap die een gemeente kan zetten is het invoeren van een ecopuntensysteem. Een uitleg van dit puntensysteem is te lezen in dit document wat is opgesteld door Max Klasberg van Arcadis Nederland. Dit puntensysteem wordt door steeds meer gemeente gehanteerd bij de bouw van nieuwe huizen.

Een voorbeeld is het leidraad natuurinclusief bouwen van gemeente Hilversum. Dit systeem kan richting bouwend Nederland gebruikt worden als verplichting om een minimaal aantal ecopunten te behalen bij het bouwen van woningen. Om kans te maken op een bouwopdracht en een vergunning moet een aannemer of projectontwikkelaar voldoen aan deze eis. Er kunnen punten worden behaald met verschillende natuurinclusieve maatregelen. Voorbeelden hiervan zijn in dit document terug te vinden.

Praktijkvoorbeelden

Hieronder staan drie praktijkvoorbeelden van hoe natuurinclusief bouwen aangepakt kan worden weergegeven.

MYRTE MIJNDERS
Beleidsadviseur landschap en ecologie bij de Gemeente Hilversum

De Gemeente Hilversum heeft recent een beleidsstuk over natuurinclusief bouwen ontwikkeld en enkele tools die rond dit thema kunnen worden ingezet. Myrte ziet hier een duidelijke aanleiding voor: ‘’Hilversum is tot op heden vooral een groene stad vanwege de natuur rondom Hilversum. De stad zelf is versteend en biedt veel mogelijkheden tot meer groen. Er zijn zorgen over de achteruitgang van biodiversiteit in de stad.’’

Natuurinclusief bouwen is een manier om meer groen in Hilversum te creëren om zo de leefomstandigheden voor inwoners, zowel mens als dier, een stuk prettiger te maken. ‘Het is van belang dat de stad natuurinclusief wordt zodat verschillende diersoorten ruimte en plekken kunnen vinden om te schuilen en nestelen’, legt Myrte uit. ‘Ik denk dat veel mensen zich er niet bewust van zijn dat sommige dieren afhankelijk zijn van huizen in de stad. Naast de nieuwbouw willen we ook stappen zetten met betrekking tot bestaande gebouwen. Daarnaast is het de bedoeling om de rondom de stad gelegen natuur met elkaar te verbinden via een natuurrijke stad.’

Er is onder andere een ecopuntensysteem ontwikkeld, waarbij er een bepaald aantal punten behaald kan worden afhankelijk van de omvang van het project en de locatie in Hilversum. De kosten van een natuurinclusieve voorzieningen in een gebouw ligt tussen de 50-2000 euro.

Wat is een stadslandschap?

Hilversum is ook ingedeeld in twintig stadslandschappen. Deze indeling is gebaseerd op de ligging ten opzichte van de natuur rondom de stad, de type bebouwing en de mate van groen. Deze stadslandschappen zijn opgezet door een ecologisch adviesbureau. ‘Er zijn per stadslandschap in beeld gebracht wat voor een dieren daar voor kunnen komen en verschillende suggesties gedaan over hoe in voedsel, vocht, veiligheid en voortplanting voorzien kan worden voor deze dieren, licht Myrte toe. ‘Op deze manier is het voor iedereen duidelijk wat er gevraagd wordt per stadsgebied en hoe inwoners een bijdrage kunnen leveren.’ Dit geldt naast nieuwbouw ook voor verbouwingen van bestaande woningen. Samen met de provincie in de kosten wil de gemeente dat ontwikkelaars meer natuurinclusieve maatregelen nemen.

Welke kansen zie jij voor natuurinclusief bouwen in de toekomst?

  • ‘Zet een ecopuntensysteem in om ontwikkelaars, architecten en particulieren bewust te maken van de vele en relatief betaalbare mogelijkheden voor natuurinclusief bouwen en inspireer hen om minimaal 30 ecopunten te behalen bij de realisatie van een woning.’
  • ‘Zorg ervoor dat er vanuit de gemeente bekend is welke dieren er in stad voorkomen en kunnen voorkomen en welke planten hier van nature thuis horen in de eigen omgeving. Op deze manier worden ontwikkelaars en bewoners gefaciliteerd met de juiste informatie en zo de biodiversiteit ook echt vergroot wordt.’
  • ‘Je kan ook een online open data ontwikkelen waarop inwoners en ontwikkelaars kunnen aangeven wat voor natuurinclusieve maatregelen zijn genomen. Op deze manier kan een gemeente, mits ook de biodiversiteit wordt gemonitord, de waarde van natuurinclusief bouwen meten en mogelijk ook onderbouwen.

Welke opgedane lessen zou je graag met anderen willen delen?

  • ‘Het is belangrijk om tijd en energie en te stoppen in mensen enthousiasmeren om het te doen en daarbij te faciliteren.’
  • ‘Een wijk-specifieke aanpak is van belang aangezien wijken vaak anders zijn. Iedere wijk heeft eigen problemen en heeft daardoor ook een andere focus nodig. Het is maatwerk’, benadrukt Myrte.
  • Werk integraal zodat er in binnen alle geledingen wordt nagedacht over verschillende manieren waarop groen van waarde kan zijn. Deel kennis en beleid over natuurinclusief bouwen met andere interne en externe stakeholders zodat deze bewust zijn van de mogelijkheden.

JAN VAN ANDEL
Bestuurder bij Woontij

Jan woont sinds 25 jaar op Texel en is werkzaam bij woningbouwcorporatie Woontij. Hij vindt de menselijke kant van wonen het meest boeiende deel van zijn
werk, hoewel ‘de stenen’ natuurlijk ook belangrijk zijn. Via Woontij is Jan betrokken bij de oprichting van Buurtskap de Tuunen. Dit is een nieuwe wijk die aan de oostkant van Den Burg wordt ontwikkeld, met zo’n 140 nieuwe woningen van verschillende types en prijsklassen. Een groot deel bestaat uit verplaatsbare sociale huurwoningen. Duurzaamheid, natuur en saamhorigheid staan centraal bij dit nieuwe Buurtskap. ‘Het belang van een initiatief zoals Buurtskap de Tuunen is dat het een plek is waar mensen elkaar ontmoeten en de ruimte krijgen om zelf invulling te geven aan de ontwikkeling van de eigen leefomgeving’, legt Jan uit. ‘Een omgeving waarin natuur een grote rol speelt. Het woonplezier hangt af van hoe mensen zich verhouden tot hun omgeving. Wanneer hier veel natuur aanwezig is voelen mensen zich beter.’

“We zitten in een nationaal park, het is een gevoelig onderwerp om ruimte op te offeren voor woningen. Toen hebben we bepaald om vanuit het landschap te gaan kijken in plaats vanuit een bouwlocatie. Omdat het om tijdelijke woningen gaat, gaan we een landschap creëren waarin woningen te gast zijn in plaats van andersom.”

‘’Het community gevoel van vroeger die er was in kleine dorpen willen we terugkrijgen in de te ontwikkelen woongemeenschappen’’, zegt Jan. ‘’De slogan van Woontij is ‘samen wonen naar wens’. Het ‘naar wens’ houdt in dat er vraaggestuurd wordt gewerkt, dus vanuit de behoefte van bewoners willen we iets aanbieden. En het ‘samen wonen’ houdt in dat er met het ontwerp aandacht wordt besteed aan gemeenschappelijke ruimtes, materialen en voorzieningen. Daarbij willen we ook dat bewoners gaan bepalen wie er komt te wonen, en dat is een hele spannende, omdat je dan het risico loopt op uitsluiting. Dit is nog een zoektocht waarbij rekening wordt gehouden om een goede afspiegeling van de samenwerking voor elkaar te krijgen.’’

Hoe hebben jullie dit idee aan mensen voorgelegd?

Jan verteld dat het idee aanvankelijk als een droombeeld is gepitcht bij dorpsverenigingen en de gemeenteraad. ‘’Er moet een enigszins uitgewerkt idee zijn. Dit idee moet heel beeldend zijn om mensen mee te krijgen, omdat het dan gaat leven. Vanuit hier is het gesprek aangeknoopt met een wethouder. Er is een architect gevraagd om te helpen die ook al eerder voor de gemeente heeft gewerkt, hier scoorde we goed mee als initiatief. De voorbereidingskosten van €10.000, – zijn gedeeld met de gemeente. Hierdoor is de gemeente betrokken geraakt. Het is zelfs zover gegaan dat de gemeente het misschien té veel heeft overgenomen.’’

Welke kansen zie jij voor natuurinclusief bouwen in de toekomst?

  • Verplaatsbare kleine woningen die te gast zijn in de natuur zijn een grote kans, aldus Jan.
  • ‘Een gezamenlijke buitenruimte in plaats van ieder huishouden een eigen tuin. Er kan gedacht worden aan een boomgaard, voedselbos of moestuinen’’, zegt Jan. Halfverharde paden en parkeerplaatsen kunnen ook kansen bieden voor klimaatadaptatie.
  • ‘Heel breed de samenleving erbij betrekken zodat je allerlei kennis en kunde binnenhaalt als gemeente. Ik denk dat gemeenten en organisaties nog stappen kunnen zetten in de durf om bepaalde zaken over te laten aan bewoners. Bewoners verantwoordelijkheid geven en dat faciliteren.’

Welke opgedane lessen zou je graag met anderen willen delen?

  • Betrek zoveel mogelijk partijen, waaronder de nieuwe bewoners, bij het ontwikkelingsproces en mogelijk ook de bouw. Hierdoor creëer je eigenaarschap in de buurt en wordt het ook onderhouden. ‘Samenwerking is een must’, vertelt Jan, ‘ook als alles goed loopt is het belangrijk om het samen te blijven doen. Het is niet jouw feestje maar het feestje van iedereen die erbij betrokken is.’
  • ‘Zoek ontwikkelaars die ervaring hebben met natuurinclusief bouwen’.
  • Jan ziet dat gemeenten initiatiefnemers en burgers meer duidelijkheid zouden kunnen geven, bijvoorbeeld over de mogelijkheden om grond te gebruiken. ‘Faciliteer initiatiefnemers met de kennis binnen de gemeente over wetten, regels, bestemmingen, etc.’

GEERT TIMMERMANS
Landschapsarchitect en stadsecoloog bij de Gemeente Amsterdam

Geert is expert in het vormgeven van groen en de ecologie van de stad. ‘Ik ben bezig met de natuurinclusieve stad, dus een stad voor mens, plant en dier’, vertelt
Geert. ‘Ik ben specifiek betrokken bij natuurinclusief bouwen bij nieuwbouw en bestaande bouw: vormgeving van de natuur in de stad.’ Geert heeft ook meegewerkt aan verschillende films en boeken over natuur in de stad.

‘Het is van belang om de biodiversiteit te vergroten door bewust ruimte en mogelijkheden te creëren voor flora en fauna om zich te kunnen ontwikkelen’, aldus Geert. ‘Daarnaast heeft beplanting op gevels en daken ook overlap met klimaatadaptiviteit aangezien het isolerend werkt, water bergt, CO2 en fijnstof opvangt en ook de mentale gezondheid verbeterd. Het natuurinclusief bouwen is eigenlijk van zichzelf een integrale oplossing.’

Hoe maken we ruimte voor groen in de stad?

‘Wereldwijd is er een toestroom naar de stad’, ziet Geert, ‘en deze trend gaat zich doorzetten: er wonen nu al meer mensen in de stad dan daarbuiten. Daarnaast gaat het slecht met de biodiversiteit. Hoe kan de nieuwe stad een bijdrage leveren aan deze biodiversiteit? In nieuw te bouwen wijken wordt rekening gehouden met mens, plant en dier waardoor de stad onderdeel wordt van één groot ecosysteem. Amsterdam heeft gezegd dat ze niet willen uitbreiden in het landschap, maar wel willen groeien. Er moet worden ingebreid’, aldus Geert. De gemeente gaat in gebouwen met een niet-woon bestemming bijvoorbeeld woonruimte faciliteren. ‘Naast de gebouwen is er genoeg openbare ruimte in beheer van de gemeente. Hier liggen ongelooflijk veel kansen om natuurinclusief te gaan (ver)bouwen.’

Eén van de dingen die Geert heeft gedaan is de ecologische structuur van Amsterdam in kaart brengen en planologisch vastleggen zodat daar niet in gebouwd kan worden. Hier zijn ook knelpunten naar voren gekomen: ‘situaties waardoor bepaalde dieren of diersoorten hinder ondervinden of zelfs doodgaan. Om deze knelpunten in de toekomst te voorkomen wordt in nieuw te bouwen wijken rekening gehouden met mens, plant en dier waardoor de stad onderdeel wordt van een groter ecosysteem’, legt Geert uit.

Sturen op natuurinclusief met een ecopuntensysteem.

De gemeente heeft een pilot gestart om te kijken hoe een ecopuntensysteem in de praktijk kan werken. Inmiddels heeft het bestuur na aanleiding van de pilot goedkeuring gegeven aan een verplicht puntensysteem. Geert legt uit: ‘bij een aanbesteding leg je een vraag neer bij de markt waarbij een gemeente zelf voorwaarden kan bepalen. De verplichting op het vlak van natuurinclusief bouwen is een ondergrens van 30 punten en minimaal 3 verschillende
soorten maatregelen. Voldoen partijen hier niet aan, komen ze niet in aanmerking om in te schrijven. Daarnaast is het natuurlijk ook belangrijk om te onderzoeken of natuurinclusief bouwen inderdaad bijdraagt aan het vergroten van de biodiversiteit. Hier wordt ook op getoetst. Een nulmeting en met regelmaat nieuwe metingen om de vorderingen te zien’, dit is ook van belang volgens Geert. ‘Daarbij is zonne-energie makkelijk te meten, maar met groene daken is dat ingewikkelder.’

Welke kansen zie jij voor natuurinclusief bouwen in de toekomst?

  • ‘Binnen het groene onderwijs meer aandacht naar de inrichting en het beheer van natuurinclusieve maatregelen zoals verticale tuinen.’
  • ‘Het landelijke bouwbesluit gaat soms in tegen natuurinclusieve maatregelen. Dit moet worden aangepast zodat het juridisch gezien ook echt verplicht is om natuurinclusiviteit mee te nemen.’
  • ‘Daarnaast is er nu een probleem met de kades in Amsterdam’’, ziet Geert. ‘Deze moeten worden gerenoveerd, een ideaal moment om dit direct goed te doen en dus natuurinclusief te doen.’
  • Een autoluwe stad zorgt voor meer mogelijkheden voor natuur: ‘de Pijp was vroeger alleen maar blik-blik-blik, nu staat er af en toe een auto en veel groen en toch wonen er net zoveel mensen.’

Welke opgedane lessen zou je graag met anderen willen delen?

  • ‘Regel het natuurinclusief bouwen aan de voorkant van bouwen, renoveren en plannen.’
  • ‘Geef als gemeente het goede voorbeeld van wat er allemaal mogelijk is.’
  • ‘De kosten die je als gemeente maakt met betrekking tot natuurinclusief bouwen verdien je op de midden- en lange termijn terug door de verschillende manieren waarop natuur haar waarde heeft voor de maatschappij.’
  • ‘Groen is een belangrijk deel van de oplossing voor verschillende maatschappelijke problemen en zal moeten worden meegenomen in alle geledingen van de overheid.’

Tips & tricks natuurinclusief bouwen

  • Doe onderzoek naar de ecologische kansen en knelpunten in jouw gemeenten. Op deze manier kan er gericht gewerkt worden aan oplossingen en natuurinclusieve maatregelen die passend zijn en maatwerk bieden. Deel de uitkomsten breed met bewoners en bedrijven. Dit kan het gevoel van eigenaarschap over bepaalde soorten en typen natuur in een stadsdeel versterken en bewoners inspireren om zelf gerichte maatregelen te nemen.
  • Onderzoek de mogelijkheden voor een ecopuntensysteem richting ontwikkelaars en particulieren om deze aan de voorkant van een bouwproces te stimuleren (of verplichten) natuur inclusieve maatregelen te nemen bij bestaande- en nieuwbouw. Hierbij is het belangrijk veel verschillende opties mee te geven waardoor de ontwikkelaar of particulier zeggenschap houdt op het eindresultaat.
  • Betrek groene beleidsmedewerkers ook bij de ontwikkeling van beleid voor andere takken binnen de gemeente. Het is belangrijk om vanuit het oogpunt van de natuur naar een stad of dorp te kijken. Op deze manier wordt er binnen alle geledingen nagedacht over de manier waarop natuur een toegevoegde waarde kan zijn bij het ontwikkelen van de openbare ruimte.
  • Betrek inwoners vanaf de eerste minuut bij de ontwikkeling en/of renovatie van gebouwen en de openbare ruimte zodat de (nieuwe) bewoners eigenaarschap voelen over de natuur in de buurt en verantwoordelijkheid nemen voor het beheer.

Meer informatie?

Hieronder staan de links die in de stukken hierboven vermeld staan nog een keer op een rijtje, met wat extra informatie toegevoegd.