Introductie

Voedselbossen zijn een innovatieve, maar juist ook heel ouderwetse vorm van landgebruik en voedselproductie. In een voedselbos worden eetbare soorten in een bosstructuur aangelegd. Denk bijvoorbeeld aan fruit- en notenbomen, struiken en kruiden. Hiermee worden naast voedselproductie ook andere doelen gediend, zoals biodiversiteit.

Voedselbossen en agroforestry in Noord-Holland

Voedselbosbouw is een vorm van agroforestry waarbij bomen en struiken worden toegevoegd op het landbouwbedrijf. Dat klinkt simpel, maar het kan leiden tot innovatieve en complexe landbouwsystemen. In de FAQ’s Voedselbossen en Agroforestry lees je hier meer over. Er gebeurt veel rond voedselbossen en agroforestry in Noord-Holland. Het onderwerp komt steeds vaker terug in de media en er wordt volop onderzocht, geëxperimenteerd en ontdekt. Deze kennis is soms nog lastig terug te vinden. En welke informatie is relevant voor de situatie in Noord-Holland? Op de onderstaande FAQ’s (‘veelgestelde vragen’) vind je overzichten van actuele informatie over het hoe en waarom van voedselbossen en agroforestry; beleid en wetgeving; landschap; en ecologie en beheer. Deze informatie is toegespitst op de mogelijkheden in Noord-Holland.

Op de Initiatievenkaart van Boer en Business in Balans vind je een overzicht van agroforestry- en voedselbosinitiatieven in Noord-Holland. Staat jouw initiatief hier nog niet bij? Meld het dan aan! Dat kan in de kaart. In de Gemeente Amsterdam is daarnaast door Buurtgroen020 het Voedselbosnetwerk Amsterdam opgestart.

Meer informatie?

Heb je nog geen antwoord gevonden op je vraag? Stuur dan een bericht naar voedselbos@mnh.nl. De Natuur en Milieufederatie Noord-Holland denkt graag met je mee. Via onderstaande websites kun je veel aanvullende informatie vinden over voedselbossen en agroforestry:

Wat zijn voedselbossen en agroforestry?

Wat is een voedselbos?

De Green Deal Voedselbossen geeft de volgende definitie:

‘’Een voedselbos is een door mensen ontworpen productief ecosysteem naar het voorbeeld van een natuurlijk bos, met een hoge diversiteit aan meerjarige en/of houtige soorten, waarvan delen (vruchten, zaden, bladeren, stengels ed.) voor de mens als voedsel dienen. Voedselbossen zijn multifunctionele systemen, waarin de productie van voedsel zich laat combineren met educatie en recreatie.

Met aanwezigheid van:

  • Een hoge laag (‘’kruinlaag’’) van hogere bomen;
  • Minimaal drie van de andere niches of vegetatielagen van respectievelijk lagere bomen, struiken, kruiden, bodembedekkers, ondergrondse gewassen en klimplanten;
  • Een rijk bosbodemleven.’’

Deze definitie geeft een heel precieze beschrijving van wat een voedselbos is. Niet alle soorten in een voedselbos zijn eetbaar, maar voedselproductie is wel één van de doelen van een voedselbos. Daarnaast is de gelaagde opbouw van een voedselbos een belangrijk kenmerk. Die gelaagdheid zie je terug in de diversiteit in soorten in een voedselbos, de grootte van de planten en bomen, maar ook in de diverse functies die ze dienen.

De verschillende soorten in het bos dienen uiteenlopende functies

Wat is agroforestry? Wat is het verschil met een voedselbos?

Een voedselbos is, als het voldoet aan bepaalde eisen, een vorm van agroforestry. Wageningen Plant Research geeft de volgende definitie:

‘’Agroforestry is een landbouwsysteem waarbij bomen en houtige gewassen (meerjarige gewassen) gecombineerd worden met akkerbouw of groenteteelt (eenjarige gewassen) of veeteelt op één perceel.’’

Er worden bij agroforestry niet per se eetbare houtige gewassen gebruikt. Het doel van het aanplanten van de houtige soorten is vaak breder dan voedselvoorziening. Het gaat namelijk ook om het verbeteren van de bodemkwaliteit , zorgen voorschaduw en dierenwelzijn, combinatieteelt, of het creëren van natuurlijke afscheidingen of landschapselementen. De soorten worden gericht en met intentie geplant in het landbouwsysteem.

De Green Deal Voedselbossen verwijst naar de volgende vormen van agroforestry zoals gedefinieerd door de University of Missouri:

  1. Rijenteelt;
  2. Bosweides of silvopastures (grazend vee in een weide met bomen);
  3. Oeverstroken (lijnvormige beplanting met houtige gewassen langs een watergang);
  4. Voedselbossen (een divers, multifunctioneel systeem met de functies van een natuurlijk bos).

Een voedselbos kan dus een vorm van agroforestry zijn, als het onderdeel is van een landbouwsysteem, op grond met een agrarische bestemming.

Welke functies kan een voedselbos dienen?

Een voedselbos heeft per definitie meerdere functies. De kern van deze functies is altijd tweeledig: voedselproductie en biodiversiteit. Er wordt voedsel geproduceerd dat kan worden geoogst en verkocht, zelf worden genuttigd, of kan worden gebruikt voor andere producten en functies. De biodiversiteit wordt verhoogd als op een locatie met lage natuurwaardes een grote diversiteit aan soorten wordt aangeplant en de locatie zo natuurlijk mogelijk wordt beheerd, inclusief de waterhuishouding en de bewerking van de bodem.

Daarnaast kan een voedselbos invulling geven aan functies als:

  • Een voedselbos kan bezoekers de kans bieden om te ervaren, bekijken, proeven, ruiken en spelen. Een voorbeeld hiervan uit Noord-Holland is het Beleefbos bij zorginstelling Noorderhaven in Julianadorp. Hier groeit een bos waar cliënten van de instelling en andere bezoekers op eigen wijze het bos kunnen ervaren en kunnen ontspannen. Lees hier meer over het Beleefbos.
  • Dit is vaak een belangrijk doel van een voedselbos. Zowel kinderen als volwassenen kunnen in een voedselbos leren hoe voedsel geproduceerd kan worden. Denk bijvoorbeeld aan excursies of workshops. Voedselbos De Groene Oase bij Koedijk organiseert veel open dagen en activiteiten voor geïnteresseerden.
  • Verbetering van de bodemkwaliteit. Als de bodem van het voedselbos van slechte kwaliteit is kan de ontwikkeling van een voedselbos, met een hoge diversiteit aan soorten, extensief beheer en duurzame vormen van plaag- en ziektebestrijding de kwaliteit sterk verbeteren.
  • Bossen nemen veel CO2 op (het zijn zogenaamde ‘carbon sinks’) en voor voedselbossen is dit niet anders. Wageningen Environmental Research doet onderzoek of dit bij voedselbossen effectiever gebeurt dan bij andere duurzame landbouwsystemen. De hypothese is dat het rijkere bodemleven in voedselbossen kan zorgen voor efficiëntere vastlegging van CO2. Lees hier meer over dit onderzoek.

Kun je van een voedselbos een verdienmodel maken?

Voedselbossen kunnen vele functies dienen die niet per definitie commercieel hoeven te zijn. Toch is het belangrijk om er ook voor te zorgen dat een project financieel haalbaar is. Niet alleen de aanleg, maar ook het beheer en onderhoud van een voedselbos vraagt namelijk om investeringen.

De HAS Hogeschool heeft veel onderzoek gedaan naar de economische haalbaarheid van voedselbossen en voorbeelden van verdienmodellen, waaronder een rekenmodel voor startende initiatiefnemers. Je kan hun rapporten en artikelen hier vinden. Zo levert Voedselbos Ketelbroek in Gelderland haar oogst aan een lokaal restaurant. In 2021 en 2022 wordt Voedselbos Schijndel bij Lelystad aangeplant, een grootschalig voedselbos dat meer bedrijfsmatig zal worden geëxploiteerd.

Meer informatie?

We halen op 13 juli nog veel meer informatie op. Zie de onderstaande routekaart. Daar staan de komende onderwerpen op. We gaan dus nog heel veel kennis met jullie delen.

Heb je nog geen antwoord antwoord gevonden op je vraag? Stuur dan een bericht naar voedselbos@mnh.nl. De Natuur en Milieufederatie Noord-Holland denkt graag met je mee.

Via onderstaande websites kun je veel aanvullende informatie vinden over voedselbossen en agroforestry:

Beleid en wetgeving in Noord-Holland

Wat is de belangrijkste regelgeving om rekening mee te houden als je aan de slag gaat met een voedselbos of agroforestry?

Het bestemmingsplan is voor iedere initiatiefnemer het belangrijkste document om te raadplegen. Je vindt het bestemmingsplan voor jouw terrein op www.ruimtelijkeplannen.nl, waar je op adres kan zoeken naar het geldende bestemmingsplan.

In een bestemmingsplan stelt een gemeente bestemmingen vast, bijvoorbeeld: woongebied voor een woonwijk, maatschappelijk voor een school, groen voor een park. Er worden voor de verschillende bestemmingen voorwaarden gesteld aan de inrichting. Ook kan het zijn dat voor bepaalde werkzaamheden, zoals afgraven en grondverzet, een vergunning moet worden aangevraagd. Voor voedselbossen en agroforestry zijn bestemmingen zoals natuur, recreatie, groen en agrarisch gebied relevant. Er zijn ook voorbeelden van gemeenten die voedselbos als bestemming opnemen in hun plannen.

Meestal mag er in gebieden met een natuurbestemming niet worden gebouwd. Binnen de bestemming van een gebied kunnen ook bepaalde waarden worden beschermd, zoals de landschappelijke kwaliteit. Lees daarvoor het bestemmingsplan, en dan met name de regels, goed door. Is de openheid van het landschap bijvoorbeeld een beschermde waarde? Dan zal het planten van bomen op een grotere schaal niet mogelijk zijn. Hier moet de gemeente dan een ontheffing voor geven, of het bestemmingsplan gedeeltelijk wijzigen. Dat is mogelijk, maar daarvoor moet je eerst een goed contact opbouwen met de gemeente, en vaak ook de gemeenteraad. Advies daarover kan je krijgen bij de Natuur en Milieufederatie Noord-Holland. Hun adviespunt Omgevingsrecht is bereikbaar via de website van MNH en via voedselbos@mnh.nl.

Welke nationale wetgeving en beleid is relevant voor agroforestry en voedselbossen?

Een belangrijke nationale voorwaarde is de definitie van landbouwgrond die in Nederland wordt gehanteerd: ‘’Op uw percelen groeien maximaal 50 bomen per hectare. Voor fruit- en notenbomen geldt geen maximum, zolang ze voor een regelmatige oogst zorgen.’’ (Zie voor meer informatie de website van de RVO). Als niet aan deze voorwaarde wordt voldaan kunnen er geen betalingsrechten worden uitbetaald voor deze grond. Betalingsrechten zijn een vorm van inkomenssteun voor agrarische bedrijven. Ze vallen onder het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) van de EU, dat vanaf 2023 anders zal worden ingericht in Nederland. Je kan meer lezen over deze verandering op www.toekomstglb.nl.

Agrarische gewascode

Het Louis Bolk Instituut heeft onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor een gewascode voor agroforestry en kansen om ruimte te geven aan vormen van agroforestry binnen het GLB. In dit onderzoek geven ze advies voor een nieuw te ontwikkelen gewascode voor agroforestry en om de geldende definitie van landbouwgrond (max. 50 bomen) uit te breiden. Je kan het volledige onderzoek en advies hier vinden.

Voorwaarden voor voedselbossen

De bovenstaande definitie van een landbouwperceel gaat niet op voor voedselbossen. Hiervoor is een aparte gewascode binnen het GLB gemaakt. Hierdoor kun je ook betalingsrechten voor voedselbossen aanvragen. Kijk voor meer informatie en de voorwaarden op de website van de RVO.

Welke provinciale wetgeving en beleid is relevant voor agroforestry en voedselbossen?

Houtopstanden

De provincie is het bevoegd gezag voor houtopstanden buiten de bebouwde kom. Een houtopstand is een eenheid van houtige gewassen. In Noord-Holland is de Omgevingsdienst Noord-Holland Noord (OD NHN) hiervoor het aanspreekpunt via hun houtloket. Houtopstanden van een bepaald formaat worden beschermd onder de Wet Natuurbescherming. Voor het kappen moet een melding worden gedaan. Kijk op de website van de OD NHN voor meer informatie.

Natura2000 gebieden

Ligt een perceel binnen een Natura2000 gebied, dan heb je te maken met de beschermde waarden (“instandhoudingsdoelen”) die in het Aanwijzingsbesluit daarvan zijn vastgelegd. Klik hier voor een kaart van Noord-Hollandse Natura2000 gebieden en de bijbehorende documenten. Voor alle ontwikkelingen die de instandhoudingsdoelen kunnen bedreigen, ook in de omgeving van een Natura2000-gebied, is een vergunning voor de wet Natuurbescherming (gebiedsbescherming) nodig. Aanvragen kan bij de Omgevingsdienst Noord-Holland Noord.

Soortenbescherming

De Omgevingsdienst Noord-Holland Noord is ook het bevoegd gezag voor de soortenbescherming.  Met name de vaste rust en verblijfplaatsen van beschermde soorten zijn beschermd. Zie voor meer informatie de site van de OD NHN. Belangrijk: alle vogels zijn beschermd, dus bomenkap in het broedseizoen is bijvoorbeeld uitgesloten als er een nest in de boom zit. Sommige nesten, o.a. van roofvogels, zijn zelfs jaarrond beschermd. Je kan de lijst van soorten voor dit geldt vinden op de site van de RVO.

Bossenstrategie en Masterplan biodiversiteit

In 2020 is op landelijk niveau een Bossenstrategie vastgesteld. Deze opdracht kwam voort uit het Klimaatakkoord: er moeten namelijk meer bomen worden geplant in Nederland, onder andere om CO2 vast te leggen. Er is onder andere een ambitie om meer bomen en bossen te ontwikkelen in het landelijk gebied en om meer landschapselementen aan te leggen. In Noord-Holland heeft de Provinciaal Adviseur Ruimtelijk Advies in 2020 in de Bosnotitie geadviseerd over de uitwerking van de Bossenstrategie. In deze notitie staan onder andere adviezen over de vergroting van het bosareaal. Deze notitie is niet direct relevant voor initiatiefnemers maar kan wel houvast en onderbouwing bieden aan beleidsmakers.

De Provincie Noord-Holland heeft in 2021 het Masterplan Biodiversiteit vastgesteld. Dit is een beleidsplan gericht op het behouden en vergroten van de biodiversiteit in Noord-Holland. Er wordt ingezet op het versterken van de biodiversiteit in natuurgebieden, steden en ook in de agrarische sector. Landbouwgebieden zijn bijvoorbeeld belangrijk voor insecten, vogels en kleine zoogdieren.

Het Masterplan Biodiversiteit is, net als de Bossenstrategie, geen beleidsstuk dat direct relevant is voor initiatiefnemers. Wel geeft het inzicht in de doelen van de provincie en houvast voor beleidsmakers.

Bijzondere Provinciale Landschappen

De Bijzondere Provinciale Landschappen (BPL) zijn een instrument van de Provincie Noord-Holland waarmee de landschappelijke en cultuurhistorische waarden van enkele bijzondere landschappen wordt beschermd. Dit zijn 32 gebieden die door de Provincie zijn aangewezen als onderdeel van de Omgevingsverordening 2020. In deze gebieden worden nieuwe ontwikkelingen alleen toegestaan als de kernkwaliteiten van het BPL in kwestie daar niet door worden aangetast. In veel gevallen zijn openheid, vergezichten, of ruimtelijke beleving een belangrijke kernkwaliteit, maar bijvoorbeeld ook de habitattypen die in het BPL voorkomen. Het planten van bomen of gewassen mag deze kernkwaliteiten dus niet bedreigen.

Weidevogelgebieden zijn een belangrijk beschermd habitattype binnen de BPL’s. Deze werden voorheen apart beschermd als weidevogelleefgebied. Het voorkomen van weidevogelgebieden is nu een beschermde kernkwaliteit van een landschap binnen de BPL’s. Het aanplanten van houtige gewassen in een weidevogelgebied kan schadelijk zijn voor weidevogels. Het is dus belangrijk om hier rekening mee te houden als je aan de slag gaat in een gebied waar mogelijk weidevogels voorkomen. Kijk voor meer informatie in de ‘FAQ landschap’.

Welke gemeentelijke wetgeving en beleid is relevant voor agroforestry en voedselbossen?

Naast het bestemmingsplan is het vooral aan te raden om op de hoogte te zijn van de Omgevingsvisie en het Omgevingsplan van de gemeente. De omgevingsvisie, ook wel de GOVI, is een langetermijnvisie die de gemeente maakt voor ontwikkelingen in de fysieke leefomgeving. De GOVI beschrijft onder andere de kwaliteit van de fysieke leefomgeving, verwachtingen en voorgenomen ontwikkelingen, en de hoofdlijnen van het integrale ruimtelijke beleid. De wegwijzer ‘landbouw’ van www.samenvooronzeleefomgeving.nl beschrijft de mogelijkheden in meer detail. In de toolkit van dezelfde organisatie zijn ook voor ‘natuur’ en ‘landschap’ wegwijzers te vinden. Deze wegwijzers kunnen je helpen om invloed uit te oefenen op de gemeentelijke regels rond deze thema’s.

De Omgevingswet: voor voedselbossen verandert er weinig

Het is nog niet zeker wanneer de Omgevingswet zal worden ingevoerd, maar waarschijnlijk in 2023. Voor voedselbossen zal dit weinig veranderen. Bestemmingsplannen gaan dan Omgevingsplannen heten. De systematiek van bestemmingen, het feit dat grondgebruik daarin moet passen en de afwijkingsmogelijkhedeen blijven in de kern bestaan. Bijzondere Provinciale Landschappen blijven bestaan en ook verandert de natuurwetgeving (houtopstanden, gebieds- en soortenbescherming) inhoudelijk niet of nauwelijks. Je kan advies krijgen bij het adviespunt Omgevingsrecht van de Natuur- en milieufederatie Noord-Holland.

Waar kan ik meer informatie vinden?

FAQ landschap

Rekening houden met landschap bij de ontwikkeling van een voedselbos of elementen van agroforestry: waarom is dat belangrijk?

Een voedselbos is een zichtbare structuur in het landschap, net als bijvoorbeeld een houtwal, een wilgenlaan of een natuurlijk bos. Dit betekent dat het planten en ontwikkelen van een voedselbos invloed heeft op het landschap. Hetzelfde geldt voor meer grootschalige vormen van agroforestry. Dat kan ingewikkeld zijn: past het wel binnen de cultuurhistorie van het landschap, is het verstorend voor de beleving, en zijn daar regels over?

Welke landschapstypen zijn er in Noord-Holland?

De invloed die een voedselbos heeft op het landschap is sterk afhankelijk van het type landschap waar het zich in bevindt. In de provincie Noord-Holland kunnen grofweg acht landschapstypen worden onderscheiden. Deze zijn terug te vinden op de Informatiekaart landschap en natuur van de Provincie Noord-Holland. Denk bijvoorbeeld aan de stuwwallen in het Gooi, de veenpolders van Laag-Holland tot de duinen langs de kust. Deze landschappen hebben elk hun eigen kenmerken, zoals openheid en type bebouwing, cultuurhistorische achtergrond en ensembles. Een ensemble is een landschappelijke eenheid met een eigen geschiedenis, dynamiek en kernwaarden. De Leidraad Landschap en Cultuurhistorie 2018 beschrijft 20 ensembles.

Natuurlijk zijn de landschappelijke zones grofweg bepaald en kan het landschap er in de praktijk heel anders uit zien, zeker als het een kleinschalig landschap betreft. Het is dus altijd belangrijk om zelf goed te onderzoeken hoe een project kan worden ingepast. Zeker voor meer grootschalige projecten kan een landschapsarchitect hier een belangrijke bijdrage aan leveren.

Welke aandachtspunten gelden er voor de meest voorkomende landschapstypen?

Veenweides

De veenweides worden gekenmerkt door een hoge mate van openheid, met lintbebouwing en een typische verkavelingsstructuur. Aantasting van het open landschap moet, als de geldende wetgeving het toelaat, altijd met zorg worden benaderd. Probeer bijvoorbeeld hogere begroeiing aan te sluiten bij bestaande structuren, zoals lintbebouwing langs dijken. Daarnaast is het belangrijk om de typische verkavelingsstructuur van veenweides te behouden en herkenbaar te laten blijven. Veenweides zijn zeer natte gebieden

Stuwwallen

De stuwwallen zijn juist de delen van Noord-Holland waar je over het algemeen veel bomen en bossen vindt, voornamelijk in het Gooi. Openheid is hier een minder beperkende factor. Wel dragen open plekken in de zogenaamde illusielandschappen bij aan de beleving van het landschap.

Binnenduinranden en duingebieden

De binnenduinranden zijn de gebieden tussen de duinen en de grote droogmakerijen. Hier liggen veel strandwallen en -vlakten en kleine, oude droogmakerijen. Ook in dit landschap is openheid erg belangrijk en moeten opstaande structuren, zoals bomen, zorgvuldig worden ingepast. Niet in minste plaats omdat je veel weidevogelgebieden gebieden vindt in de binnenduinranden. Opgaande begroeiing kan in dit landschap bijvoorbeeld worden ingepast rondom bebouwing en in het verlengde van bossen die in de duinen staan.

De Noord-Hollandse duin- en kustgebieden zijn gebieden met zeer hoge natuurwaardes en staan onder een hoge mate van bescherming. Dit zijn geen geschikte gebieden om een voedselbos te ontwikkelen of aan de slag te gaan met agroforestry. Ook is de ontwikkeling van een voedselbos of agroforestry hier vanwege wetgeving, zoals de Habitatregeling, vaak niet mogelijk. Lees de FAQ beleid en wetgeving voor meer informatie.

Polders

De polders zijn zeer herkenbare en grootschalige structuren in het Noord-Hollandse landschap. Ook hier is openheid een belangrijk kenmerk en staan er relatief weinig bomen. Het verschilt per gebied hoe belangrijk de bescherming van deze openheid is. Zo is er in de relatief jonge landschappen van de Wieringermeer meer ruimte voor nieuwe ontwikkelingen dan in historische polders als de Beemster. In dit soort grootschalige landschappen is belangrijk om aansluiting te zoeken bij bestaande structuren, zoals bebouwing, wegen en dijken. Hou ook rekening met het voorkomen van weidevogels.

Onze landschappen zagen er vroeger toch ook heel anders uit? Kan ik dat meenemen in mijn plannen?

Het klopt dat bomen en struiken vroeger veel vaker voorkwamen in het Noord-Hollandse landschap, vooral rond landbouwbedrijven. Zo had men vaak een kleine boomgaard op het erf voor eigen gebruik of houtranden als afscheiding tussen percelen. Elk landschapstype had haar eigen kenmerkende landschapselementen. In de open landschappen, zoals de polders en veenweides, waren pest- en geriefbosjes bijvoorbeeld bepalend voor het landschap. Dit zijn kleine bosjes aan de randen van percelen waar dood vee werd begraven of waar een houtopstand voor eigen gebruik werd gegroeid. Op zandgronden, zoals duingebieden en de stuwwallen, zag je juist vaak houtwallen in het landschap. Het herstel van deze landschapselementen kan veel waarde toevoegen aan het landschap. Dit kan worden meegenomen in inrichtingsplannen voor agroforestry.

Wat betekent openheid en beschermde landschappen voor voedselbossen?

Een voedselbos kan in het bijzonder een grote landschappelijke impact hebben op een open landschap. Of deze impact een probleem vormt, hangt af van de precieze plek, cultuurhistorische achtergrond en het beschermingsregime. In de Informatiekaart landschap en natuur is een kaartlaag met de relatieve openheid van het landschap opgenomen.

Beschermde stads- en dorpsgezichten

Soms is de openheid van een landschap een beschermd kenmerk. Naast in de Bijzondere Provinciale Landschappen kan die openheid ook beschermde zijn in de beschermde stads- en dorpsgezichten. Dat kunnen kleine bebouwde stukken zijn, maar ook grotere gebieden zoals de Schermer en het ’s-Graveland. Op de Kaart van beschermde stads- en dorpsgezichten van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed vind je een overzicht. In een beschermd gezicht zijn nieuwe ontwikkelingen niet per definitie verboden. Wel moet er worden voldaan aan een bepaalde voorwaarden in een zogenaamd ‘beschermend bestemmingsplan’ en moet er een omgevingsvergunning worden afgegeven.

Bijzondere Provinciale Landschappen

De Bijzondere Provinciale Landschappen (BPL) zijn 32 gebieden die door de Provincie zijn aangewezen als onderdeel van de Omgevingsverordening 2020. Dit zijn gebieden met een bijzondere landschappelijke, aardkundige, ecologische en/of cultuurhistorische waarde. In deze gebieden worden nieuwe ontwikkelingen alleen toegestaan als de kernkwaliteiten van het BPL in kwestie daar niet door worden aangetast. In veel gevallen zijn openheid, vergezichten, of ruimtelijke beleving een belangrijke kernkwaliteit, maar bijvoorbeeld ook de habitattypen die in het BPL voorkomen. Het planten van bomen of gewassen mag deze kernkwaliteiten dus niet bedreigen. De BPL status van een gebied is niet van invloed op de vergunningverlening zolang het een projectlocatie kleiner dan 500 m2 betreft. Desalniettemin is het altijd belangrijk om ook bij kleinere ontwikkelingen in een BPL gebied de kernkwaliteiten in acht te nemen. Lees voor meer informatie ook de FAQ Beleid en Wetgeving.

Lessen uit de Proeftuinen Agroforestry

De Natuur en Milieufederatie Noord-Holland heeft samen met verschillende partners en agrariërs in vier proeftuinen ervaring opgedaan met de inpassing van agroforestry op het landbouwbedrijf. Landschappelijke inpassing was hierbij een belangrijk vraagstuk. Hoe kun je het ontwerp aanpassen op de structuur en kenmerken van het landschap? En hoe kun je ervoor zorgen dat het landschap hiermee juist versterkt? Lees meer over de ervaringen uit dit project in de brochure Agroforestry op het landbouwbedrijf van het Lois Bolk Instituut.

FAQ Ecologie en biodiversiteit

Welke bodem soorten zijn er in Noord-Holland?

Het is belangrijk om soorten te kiezen die goed kunnen gedijen in de omstandigheden op jouw locatie. Daarnaast wil je misschien ook bepaalde producten kunnen produceren. De bodem is hier een zeer belangrijke factor voor. Je kan de Bodemkaart van Nederland van Alterra via de Atlas Leefomgeving gebruiken om je oriënteren op de bodemsoorten in jouw omgeving. Kies dan de kaart laag ‘Bodemkaart van NL’ en gebruik in het menu de optie ‘informatie op locatie’ om de gegevens te bekijken.

Het is belangrijk om ook altijd zelf goed onderzoek te doen op locatie. Afhankelijk van de schaal waarop je gaat werken en je doelen kun je zelf onderzoeken hoe het zit met de bodem en de grondwaterstand of hier een expert voor aannemen.

Omdat er voedsel wordt geoogst uit een voedselbos is het belangrijk om bij de aanleg van eetbare plantensoorten altijd zeker te weten dat de bodem niet is vervuild. Ernstige vervuiling komt steeds minder vaak voor, maar bijvoorbeeld loodvervuiling kan lokaal nog voorkomen. In de folder ‘Let op Lood’ van de Provincie Noord-Holland lees je meer over lood in de bodem.

Wat betekent de bodem en het watersysteem voor de beplanting?

Het is belangrijk om de soortenkeuze zoveel mogelijk aan te passen op de ecologische omstandigheden op locatie. De bodem en het watersysteem zijn hier bepalende factoren voor. Met welke bodemsoort heb je te maken, wat is de grondwaterstand en hoe zit het met het afvoer van water? Het is mogelijk dat je maatregelen moet nemen om die omstandigheden te verbeteren. In de brochure Agroforestry op het landbouwbedrijf van het Lois Bolk Instituut kun je hier ook tips voor vinden.

Wat is de relatie tussen agroforestry, voedselbossen en de bodemkwaliteit?

Beplanting, voornamelijk bomen en struiken, hebben een grote invloed op de kwaliteit van de bodem. Het is bepalend voor het bodem leven dat voorkomt in de bodem, de waterhuishouding op microniveau en de invloed van het weer en erosie op de bodem. Ofwel: de relatie tussen agroforestry, voedselbossen en bodemkwaliteit is indirect maar zeer invloedrijk. Het zijn namelijk goede manieren om de kwaliteit van bodems te verbeteren, bijvoorbeeld op landbouwgrond.

Wageningen Environmental Research doet momenteel onderzoek naar de invloed van voedselbossen op de bodemkwaliteit. Er is hier namelijk nog weinig over bekend in Nederlandse situaties. Lees hier meer over dit onderzoek en de bijbehorende publicaties.

Is het mogelijk om agroforestry toe te passen in weidevogelgebieden?

Noord-Holland is één van de belangrijkste weidevogelprovincies van Nederland. Weidevogels, zoals de grutto, de wulp en de tureluur, staan erg onder druk in Nederland. Deze soorten staan dan ook op de Rode Lijst van bedreigde soorten. Het is belangrijk om activiteiten in het agrarisch gebied, zoals
bomen planten, alleen uit te voeren als het geen negatieve impact heeft op het herstel van onze weidevogelpopulaties.

Weidevogels leven in open, vochtige of natte graslanden in extensief beheer. Het is voor de effectieve bescherming van weidevogels vooral belangrijk om gunstige omstandigheden te creëren voor het opgroeien van weidevogeljongen. Weidevogels hebben hun biologie, zoals voortplantingsgedrag, aangepast aan open landschappen. Aantasting van die openheid kan dus een negatief effect hebben op hun voorkomen. Daarnaast kunnen bomen en grote struiken een geschikt habitat vormen voor predatoren (bijvoorbeeld de vos), die vooral jagen op de kuikens. Opgaande beplanting, zoals bomen en grote struiken, passen logischerwijs dus niet in het leefgebied van weidevogels. Zeker niet op een grotere schaal.

Je kan in het rapport ‘ecologie van weidevogels – kennisbundeling voor bescherming en beheer’ van de Vogelbescherming meer informatie vinden over de impact van de inrichting van- en activiteiten in het landschap op weidevogels.

Wat zijn de risico’s voor plagen, ziekten en ongedierte bij voedselbossen of agroforestry systemen? Hoe kun je die op een duurzame manier bestrijden?

Plagen, ziekte en ongedierte zijn een alledaagse realiteit bij de productie van voedsel. De impact van klimaatverandering, extreme weersomstandigheden, kunnen dit risico vergroten. Dit een aspect van het voedselbossen en agroforestry waar momenteel nog veel onderzoek naar wordt gedaan. Zo wordt er in dit onderzoek van Pumariño et al. een mooi overzicht gegeven van de beschikbare kennis.

Er zijn aanwijzingen dat het slim combineren van bepaalde soorten overlast door plagen en ziekten kan verkleinen. Een grotere diversiteit aan soorten zou het systeem beter bestand kunnen maken hier tegen. Bij Fruittuin van West, een fruitteler bij Amsterdam, wordt hier volop mee geëxperimenteerd. Lees in dit artikel van Ekoland meer over de ervaringen bij Fruittuin van West. Tijdens het digitale symposium over agroforestry van de Natuur en Milieufederatie Noord-Holland wordt ook meer vertelt over hoe Fruittuin van West te werk gaat. Je kan het symposium hier terugkijken.

Wat doet een voedselbos of agroforestry met insecten?

Het is voor het voorkomen van insecten heel belangrijk dat er een divers aanbod aan beplanting is. Een voedselbos zorgt per definitie voor meer diversiteit en kan dus een positief effect hebben op het voorkomen van insecten. Houdt er wel rekening mee dat insecten vooral baat hebben bij inheemse en gebiedseigen soorten. Ook is het belangrijk dat planten biologisch zijn gekweekt en vrij zijn van pesticiden.

Wil je nog iets extra’s doen voor de insecten in jouw voedselbos? Houdt dan bij de soortenkeuzen rekening met de bloeiboog. Verschillende planten bloeien op verschillende momenten door het jaar heen. Door ervoor te zorgen dat er altijd soorten in bloei staan creëer je een doorlopend voedselaanbod voor insecten.

Wageningen Environmental Research en de hogescholen HAS Den Bosch en Aeres Almere doen onderzoek naar de biodiversiteit in Nederlandse voedselbossen. Lees hier meer over hun bevindingen.